Slaat het hoofdlijnenakkoord een nieuwe digitale weg in?

Nieuwe ambities tot herverpakt oud beleid

Op 16 punten gaat het hoofdlijnenakkoord in op AI en digitalisering. We hebben geprobeerd deze te ordenen, van de mate waarin ze bestaande beleidslijnen voortzetten versus inspelen op recente ontwikkelingen en nieuwe uitdagingen.

Nieuwste ambities

• Wetenschappelijke standaarden voor modellen en algoritmes: Het ontwikkelen van open en navolgbare standaarden met duidelijke bijsluiters is een relatief nieuwe ambitie die inspeelt op recente zorgen over transparantie en betrouwbaarheid van AI.
• Weerbaarheid tegen desinformatie en deepfakes: De expliciete nadruk op het beschermen van de maatschappij tegen desinformatie en deepfakes is een nieuwe ontwikkeling die voortkomt uit recente technologische en maatschappelijke uitdagingen.
• Specifieke focus op economische spionage en elektronische apparatuur uit risicolanden: Dit is een reactie op recente geopolitieke spanningen en technologische risico's.

Deels nieuwe ambities

• Innovatie en snelle juridische toepassing: Hoewel innovatie altijd een beleidsdoel is geweest, de nadruk op snelle juridische toepassing en het flexibel aanpassen van procedures is een verfijning van bestaande beleidslijnen.
• Speciaal innovatieprogramma voor robotisering: Het oprichten van een specifiek programma voor arbeidsbesparende robotisering is een nieuwe focus binnen de bredere context van technologische innovatie.
• Verhoging van maximumstraffen voor cybercriminaliteit: Het verhogen van straffen is een bestaande beleidslijn die nu wordt geïntensiveerd als reactie op toenemende cyberdreigingen.
• Onderzoek naar een veiligheidsorganisatie als DGSI: Dit is een nieuwe specifieke beleidsmaatregel, hoewel het past binnen het bredere kader van nationale veiligheid.

Voortzetting en verfijning van bestaand beleid

• Digitalisering van de NPO: Hoewel digitalisering een doorlopende trend is, de focus op het bereiken van een jonger publiek is een intensivering van bestaande doelen.
• Verbeterde bereikbaarheid van overheidsdiensten: Dit bouwt voort op bestaande inspanningen om overheidsdiensten toegankelijker te maken, maar met nieuwe accenten zoals handhaving van niet-digitale communicatie.
• Gebruik van ANPR-camera’s in grensregio’s: Het gebruik van digitale opsporingsmiddelen is een voortzetting van bestaand beleid, met een specifieke focus op grensregio’s.
• Snellere rechtspleging door digitalisering: Dit is een doorlopend beleidsdoel dat wordt voortgezet en geïntensiveerd door technologische vooruitgang.
• Strengere maatregelen tegen voetbalhooligans: Hoewel maatregelen tegen hooligans al bestaan, de introductie van een digitale meldplicht en gezichtsbedekkingsverbod zijn versterkingen van het bestaande beleid.
• Versterking van digitale capaciteiten van inlichtingendiensten en cyberveiligheid bij defensie: Dit is een voortzetting van bestaande beleidslijnen die voortdurend worden aangepast aan nieuwe digitale dreigingen.

Herverpakking van oud beleid

• Balans tussen innovatie en veiligheid/privacy: Hoewel het explicieter wordt vermeld, is de balans tussen innovatie en veiligheid/privacy een voortdurende uitdaging en geen nieuwe ambitie.
• Samenwerking tussen overheid, wetenschap, bedrijfsleven: Dit is een bestaande beleidslijn die nu extra nadruk krijgt in de context van digitale dreigingen en cyberveiligheid.
• Actualisatie van de WIV: Het aanpassen van de Wet op Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV) is een doorlopende beleidslijn die nu specifiek wordt geactualiseerd.

Inkleuring bestaande visie op generatieve AI

Een vergelijking van het hoofdlijnenakkoord met de huidige overheidsbrede visie op generatieve AI laat zien dat het akkoord zich meer richt op nieuwe uitdagingen en bestaande beleidslijnen verfijnd om zo beter aan te sluiten bij de huidige technologische en maatschappelijke context.

Het akkoord bevat nieuwe aandachtsgebieden die inspelen op recente technologische en maatschappelijke zorgen, zoals transparantie van AI-modellen, bescherming tegen desinformatie en de risico's van economische spionage. Hiermee legt het akkoord expliciet de nadruk op nieuwe technologische en geopolitieke uitdagingen, met specifieke maatregelen om deze aan te pakken.

Bestaande doelstellingen worden verder verfijnd en uitgebreid met specifieke programma's en maatregelen, zoals de verhoging van straffen voor cybercriminaliteit en de oprichting van nieuwe veiligheidsorganisaties.

Tot slot legt het akkoord een specifieke focus op nieuwe accenten binnen bestaande doelstellingen, zoals de digitalisering van overheidsdiensten en de inzet van technologie in opsporing. Met deze aanscherping speelt het akkoord beter in op huidige behoeften en technologieën.

Sterke overeenkomst met EU-initiatieven

De drie nieuwste ambities uit het hoofdlijnenakkoord vertonen sterke overeenkomsten met bredere EU-initiatieven. Nederland streeft naar het ontwikkelen van open en navolgbare standaarden voor AI-modellen en algoritmes, met nadruk op transparantie en duidelijke documentatie. Deze ambitie sluit nauw aan bij de EU AI-wet, die transparantie, verantwoording en veiligheid in AI-systemen bevordert. Beiden richten zich op het creëren van betrouwbare AI.

Het hoofdlijnenakkoord legt de focus op het beschermen van de maatschappij tegen desinformatie en deepfakes. Dit sluit aan bij de EU-inspanningen, zoals de Horizon 2020-projecten, die tools en kaders ontwikkelen voor het detecteren en tegengaan van desinformatie. De EU-aanpak omvat het bevorderen van mediageletterdheid en het verbeteren van traceren van de oorsprong van digitale content.

Nederland heeft een specifieke focus op economische spionage en het onderzoeken van elektronische apparatuur uit hoogrisicolanden. Deze ambitie weerspiegelt de zorgen van de EU over economische veiligheid, benadrukt door de EU-reactie op mondiale risico's zoals de COVID-19-pandemie en de Russische invasie van Oekraïne. Beiden erkennen de noodzaak van grotere veerkracht in toeleveringsketens en verminderde afhankelijkheid van hoogrisicolanden.

Nederland kan echter specifieke en mogelijk strengere maatregelen nemen om lokale uitdagingen beter aan te pakken. Dit kan leiden tot snellere implementatie van bepaalde technologieën en beleid binnen Nederland vergeleken met de bredere, soms trager bewegende EU-kaders. Waar de coalitie verder wil gaan dan EU-initatieven is niet benoemd in het hoofdlijnenakkoord.

Uitdagende agenda

De meeste ambities van het hoofdlijnenakkoord vragen significante inspanningen op het gebied van technische ontwikkeling, samenwerking, financiering en beleidsvorming. Het succes van deze ambities hangt af van de beschikbaarheid van voldoende middelen, expertise en de bereidheid van verschillende partijen om samen te werken aan deze complexe uitdagingen. De verdere uitwerking in beleid door het nieuwe kabinet zal bepalend zijn voor de realistische uitvoering van deze ambities. De belangrijkste uitdagingen zijn:

• Balans tussen veiligheid en privacy: Het vinden van een evenwicht tussen versterkte veiligheidsmaatregelen en het waarborgen van privacyrechten blijft een complexe uitdaging. Dit omvat het bevorderen van innovatie zonder de privacy van burgers in gevaar te brengen, de zorgvuldigheid in juridische processen, de uitbreiding van veiligheidsdiensten zonder burgerrechten te schenden en het handhaven van informatievrijheid bij het bestrijden van cyberdreigingen.
• Technische en juridische complexiteit: Het ontwikkelen en implementeren van AI-standaarden en regelgeving vraagt aanzienlijke expertise en interdisciplinaire samenwerking. Dit vraagt om een diepgaande kennis van zowel de technische aspecten van AI als de juridische frameworks die nodig zijn om deze technologieën effectief te reguleren.
• Snelle technologische vooruitgang: Bijblijven met de snelle evolutie van technologieën zoals deepfakes en AI-algoritmes is een voortdurende uitdaging. Beleidsmakers moeten voortdurend innoveren en aanpassen om nieuwe risico’s en kansen effectief te beheren.
• Middelen en financiering: Voldoende investeringen en middelen zijn cruciaal voor de realisatie van AI-ambities. Dit omvat financiële ondersteuning voor onderzoek, ontwikkeling en implementatie van AI-technologieën.
• Samenwerking en coördinatie: Effectieve samenwerking tussen verschillende nationale en internationale partijen is essentieel voor succes. Dit vraagt coördinatie tussen overheden, industrie, academische instellingen en internationale organisaties om gezamenlijke doelen te bereiken.
• Openbaarheid versus beveiliging: Het streven naar transparantie kan conflicteren met beveiligingsbehoeften. Gedetailleerde openbaarmaking van modellen en algoritmes kan misbruik door kwaadwillenden vergemakkelijken, wat een balans tussen openbaarheid en beveiliging noodzakelijk maakt.
• Data centralisatie versus decentralisatie: Centralisatie van gegevens kan in conflict komen met de behoefte aan decentralisatie om privacy en dataveiligheid te verbeteren. Het is cruciaal om de efficiëntie en controle van gecentraliseerde dataopslag te balanceren met de veiligheid en privacy van gedecentraliseerde systemen.

Ambities die wel het verschil maken

Met algemeenheden sla je geen nieuwe weg in, terwijl preciezere doelstellingen dat wel doen. Het hoofdlijnenakkoord laat zien dat dit voor onderwerpen als eigen risico in de zorg en asiel kan. De huidige overheidsvisie op AI kenmerkt zich door brede en algemene doelstellingen. Het akkoord had een nieuwe weg kunnen inslaan door de doelstellingen concreter en ambitieuzer te formuleren:

• Wetenschappelijke standaarden voor modellen en algoritmes: Alle AI-systemen die binnen Nederland worden ontwikkeld of geïmplementeerd voldoen aan de eisen van de EU AI wet, met een compliance-percentage van 100%, gecontroleerd door jaarlijkse audits en rapportages in samenwerking met relevante stakeholders.
• Weerbaarheid tegen desinformatie en deepfakes: Eind 2025 is de impact van desinformatiecampagnes met 50% verminderd door middel van een nationaal beschermingsprogramma.
• Specifieke focus op economische spionage en elektronische apparatuur uit risicolanden: Voor eind 2024 voeren alle overheidsinstellingen en grote bedrijven risicobeoordelingen uit en implementeer beveiligingsprotocollen.
• Innovatie en snelle juridische toepassing: Eind 2025 is de gemiddelde doorlooptijd van juridische processen met 30% verkort door digitale tools en flexibele wetgeving.
• Speciaal innovatieprogramma voor robotisering: Eind 2024 zijn tien pilotprojecten voor arbeidsbesparende robotisering gestart, gericht op een 30% productiviteitsverbetering.
• Verhoging van maximumstraffen voor cybercriminaliteit: Begin 2025 is de maximumstraffen voor cybercriminaliteit verhoogd, resulterend in 50% langere gemiddelde strafduur.
• Verbeterde bereikbaarheid van overheidsdiensten: De tevredenheidsscore van burgers met overheidsdiensten is medio 2025 verbeterd met 25% door verbeterde toegankelijkheid.
• Snellere rechtspleging door digitalisering: Eind 2025 is de gemiddelde doorlooptijd van rechtszaken met 30% verkort door verdere digitalisering.
• Digitale inclusie: Eind 2026 heeft 95% van de Nederlandse bevolking toegang tot digitale diensten, ongeacht hun technologische vaardigheden of sociaaleconomische status, door het aanbieden van gratis digitale vaardigheidstrainingen en het verstrekken van gesubsidieerde internettoegang voor lage inkomensgroepen.

Gemiste kans

Hoewel het hoofdlijnenakkoord aanzienlijke investeringen vraagt, bevat het ook aanzienlijke bezuinigingen en een vermindering van het aantal rijksambtenaren. Hier ligt een kans voor AI om een sleutelrol te spelen bij het verhogen van de productiviteit, verkorten van doorlooptijden, verlagen van kosten en verbeteren van de overheidsdienstverlening.

Waarom de overheid AI prioriteit moet geven »

In de bijlage staat dat de coalitie streeft naar een versnelde opschaling van de digitale zorg en zo een stijgende arbeidsproductiviteit kan inboeken. Dit kan onder de juiste randvoorwaarden ook op andere gebieden. Het huidige voorlopige standpunt voor Rijksorganisaties bij het gebruik van generatieve AI benadrukt echter voorzichtigheid en naleving van wet- en regelgeving. Innovatie wordt gestimuleerd via experimenten en pilots binnen veilige kaders, terwijl niet-gecontracteerde AI zoals ChatGPT meestal niet is toegestaan. Het hoofdlijnenakkoord had ambitieuzer kunnen zijn door te streven naar implementatie van AI in ten minste vijf overheidsdiensten voor eind 2025, met een efficiëntie- en kwaliteitsverbetering van 20%, gemeten via KPI's zoals tijdsbesparing en klanttevredenheid.

Daarnaast had de coalitie AI-projecten met een minimale return of investment (ROI) van 200% kunnen vrijwaren van bezuinigingen. Ook is er een kleine bezuiniging, €13,5 miljoen, te halen door een streep te zetten door het als Nederlandse overheid ontwikkelen van een eigen generatieve AI-model. Het minder afhankelijk worden van Amerikaanse techgiganten zoals OpenAI zul je minimaal op EU-niveau moeten aanpakken wil je enige kans van slagen hebben. Goedkoper en eenvoudiger is het stimuleren van meer concurrentie.

Ook hadden PVV, VVD, NSC en BBB zich kunnen laten inspireren door landen als Finland en Estland door AI meer centraal te stellen in het hoofdstuk over goed bestuur. Daarmee zou Nederland werkelijk een nieuwe weg hebben ingeslagen.

Aanvullende ambities

Het hoofdlijnenakkoord is op het gebied van AI en digitalisering niet volledig. Daarnaast had bestaand beleid meer concreet en meetbaar kunnen worden gemaakt. Enkele voorbeelden:

• Onderwijs en opleiding in AI
  • AI in het onderwijs: Voor eind 2025 moet AI-onderwijs geïntegreerd zijn in het curriculum van ten minste 80% van de basisscholen, middelbare scholen en universiteiten in Nederland. Dit wordt gemeten door het aantal onderwijsinstellingen dat AI-cursussen aanbiedt en het aantal studenten dat deze cursussen volgt.
  • Bijscholing van de beroepsbevolking: Voor eind 2025 moeten er AI-bijscholingsprogramma's beschikbaar zijn voor ten minste 50.000 werkenden om hun digitale vaardigheden te verbeteren. Dit wordt gemeten door het aantal voltooide trainingen en de vaardighedenbeoordelingen van de deelnemers.
• Ethiek en verantwoordelijkheid in AI
  • Ethisch kader voor AI: Tegen eind 2024 moet er een nationaal ethisch kader voor AI-ontwikkeling en gebruik zijn ontwikkeld en gepubliceerd. Het succes wordt gemeten door de goedkeuring en naleving van het kader door ten minste 80% van de AI-bedrijven en instellingen in Nederland.
  • Ethisch AI-comité: Midden 2025 moet er een ethisch AI-comité opgericht zijn dat jaarlijks minstens twee rapporten publiceert over naleving en aanbevelingen. Dit wordt gemeten door het aantal gepubliceerde rapporten en de implementatie van de aanbevelingen.
• Partnerschappen voor innovatie: Het zal niet meevallen om een geloofwaardige ambitie te formuleren nu fors wordt geschrapt in meerjarig programma's, zoals het uitfaseren van het Nationaal Groeifonds. Toch zal de overheid het niet alleen kunnen.
• Maatschappelijke toepassingen AI: Tegen eind 2027 moeten er ten minste tien AI-toepassingen zijn ontwikkeld die maatschappelijke uitdagingen zoals gezondheidszorg, milieu en onderwijs aanpakken. Dit wordt gemeten door het aantal gesubsidieerde projecten en de impactmeting van deze toepassingen.
• Diversiteitsprogramma's: Tegen eind 2025 moeten er programma's zijn ontwikkeld en geïmplementeerd om de deelname van ondervertegenwoordigde groepen in de AI-sector met 20% te verhogen. Dit wordt gemeten door het aantal deelnemers uit ondervertegenwoordigde groepen en hun doorstroom in de sector.

Conclusie

Het Hoofdlijnenakkoord 2024 – 2028 zet ook in op digitale innovatie en de integratie van AI in verschillende beleidsdomeinen. Onze analyse wijst uit dat het akkoord voornamelijk voortbouwt op bestaand beleid en reageert op huidige technologische en maatschappelijke uitdagingen zoals desinformatie en economische spionage. Echter, de beleidsagenda voor AI en digitalisering wordt op een tamelijk algemene en versnipperde wijze gepresenteerd in het akkoord. Het succes zal sterk afhangen van de ambitie, uitvoerbaarheid en beschikbare middelen. De werkelijke invloed van dit akkoord blijft onzeker, aangezien deze afhankelijk is van effectieve implementatie en samenwerking, zowel binnen de EU als internationaal. Daarom kan gesteld worden dat dit akkoord op het gebied van AI en digitalisering weinig durf toont en helaas geen vernieuwende weg inslaat.

Maak van jullie AI-ambities werkelijkheid

Met ons advies kan je jullie volledige AI-potentieel realiseren. Het hoofdlijnenakkoord legt de basis voor AI en digitalisering, maar betekenisvolle innovatie vraagt om strategische regie en feilloze implementatie. Waarom Symbio6? We creëren AI-plannen die zijn afgestemd op jullie doelstellingen en houden gelijke tred met de allernieuwste AI-technologieën, terwijl we ervoor zorgen dat alle AI-projecten voldoen aan de wettelijke criteria. Ons dienstenpakket is bedoeld om organisaties door elke fase van de integratie van AI in hun activiteiten te begeleiden, of ze deze technologie nu voor het eerst uitproberen of hun bestaande AI-systemen willen upgraden. Werk met ons samen om jullie AI-visie werkelijkheid te laten worden. Neem vandaag nog contact met ons op om een adviesgesprek in te plannen.